مفصل زانو نوعی مفصل لولایی در بدن است که اجازه‌ی خم و راست شدن زانو را می‌دهد. این مفصل یکی از بزرگترین و پیچیده‌ترین مفاصل بدن بوده که از 4 استخوان و شبکه‌ی گسترده‌ای از رباط‌ها، تاندون‌ها، منیسک ها و عضلات تشکیل شده است. این مفصل محل اتصال استخوان‌های کشکک، ران و درشت نی بوده که در این مقاله به آناتومی، سطوح مفصلی، رباط‌ها و ساختارهای عصبی عروقی آن اشاره خواهیم کرد.
کاربردهای زانو
مفصل زانو با هدف انجام کارهای زیر ساخته شده است:
- حمایت از بدن در موقعیت ایستاده بدون نیاز به کار کردن عضلات
- کمک به نشستن و ایستادن
- حفظ پایداری
- ضربه گیری
- چرخاندن پا
- راه رفتن مؤثر
- کمک به خم شدن بدن رو به جلو
استخوان‌های زانو
مفصل زانو از دو سطح مفصلی تیبیوفمورال و پاتلوفمورال تشکیل شده است. این سطوح با غضروف‌های هیالنی پوشیده شده و در یک فضای مفصلی قرار گرفته‌اند.
- تیبیوفمورال: کندیل های داخلی و خارجی استخوان ران (فمور) با کندیل های استخوان تیبیا (درشت نی) مفصل شده و بخشی از زانو که انتقال وزن را انجام می‌دهد را تشکیل می‌دهند.
- پاتلوفمورال: بخش قدامی انتهای فمور با استخوان کشکک (پاتلا) مفصل شده و این اجازه را می‌دهد تا تاندون‌های عضله‌ی چهارسر ران (اکستنسور زانو) به طور مستقیم بر روی مفصل قرار گرفته و کارایی عضله بیشتر شود.
استخوان کشکک زانو با قرار گرفتن در داخل تاندون کوادریسپس فموریس، نقطه اتکایی را برای افزایش قدرت عضله ایجاد کرده و به عنوان ساختاری برای افزایش پایداری و کاهش فشار از روی کندیل های فمور عمل می‌کند.
غضروف زانو
محل اتصال استخوان‌ها در مفصل با غضروف پوشیده شده است: کف فمور، بالای تیبیا و پشت کشکک زانو. غضروف مفصلی ماده‌ای به شدت لغزنده، مستحکم و قابل انعطاف است. این غضروف برای رسیدن به دو هدف زیر طراحی شده است:
- لغزیدن استخوان‌ها بر روی یکدیگر با خم و راست شدن زانو
- ضربه گیری و جلوگیری از برخورد استخوان‌ها به یکدیگر به هنگام فعالیت (مثل راه رفتن)
منیسک های زانو
در زانو، منیسک های داخلی و خارجی دو ساختار غضروفی هستند که وظایف زیر را بر عهده دارند:
- عمق دادن به سطح مفصلی روی تیبیا و افزایش پایداری مفصل: منیسک ها به عنوان یک لایه غضروفی در بین سطح تیبیا و فمور قرار دارند و با ایجاد یک سطح مفصلی عمق دار، پایداری مفصل را افزایش می‌دهند. این ویژگی به مفصل زانو کمک می‌کند تا در برابر فشارها و نیروهای جانبی مقاومت کند.
- نقش ضربه گیری و پخش ضربه: منیسک ها به دلیل شکل C شکل خود و اتصال به ناحیه اینترکندیلار تیبیا، علاوه بر افزایش سطح مفصلی، نقش ضربه گیری را نیز ایفا می‌کنند. ضربه ها و فشارهایی که به مفصل زانو وارد می‌شود، توسط منیسک ها جذب شده و پخش بهتری داشته باشد.
منیسک داخلی به علاوه اتصال خود به ناحیه اینترکندیلار تیبیا، به رباط جانبی تیبیا و کپسول مفصلی نیز متصل است. به همین دلیل، آسیب به رباط جانبی تیبیا معمولاً منجر به پارگی منیسک داخلی می‌شود. منیسک خارجی کوچکتر است و به همین دلیل اتصالات اضافی ندارد، امکان حرکت بیشتری را دارد.
بورس‌های زانو
بورس یک کیسه‌ی پر از مایع سینوویال است که در بین ساختارهای متحرک مفصل قرار گرفته و فرسایش بین آن‌ها را کاهش می‌دهد. 4 بورس در مفصل زانو قرار دارند:
- بورس سوپراپاتلار: این بورس ادامه‌ی فضای سینوویال مفصل زانو بوده و بین کوادریسپس فموریس و فمور قرار گرفته است.
- بورس پری پاتلار: این بورس بین اپکس کشکک زانو و پوست قرار گرفته است.
- بورس اینفراپاتلار: این بورس دو بخش عمقی و سطحی داشته که بخش عمقی آن بین تیبیا و تاندون پاتلا و بخش سطحی آن بین تاندون پاتلا و پوست قرار گرفته است.
- بورس سمی ممبرانوس: این بورس در خلف مفصل زانو و در بین عضله‌ی سمی ممبرانوس و سر داخلی عضله‌ی گاستروکنمیوس قرار گرفته است.
رباط‌های زانو
رباط‌های اصلی زانو عبارت‌اند از:
- رباط پاتلار: ادامه‌ی تاندون کوادریسپس فموریس در دیستال استخوان کشکک که به توبروزیته ی تیبیا متصل می‌شود.
- رباط‌های جانبی: این دو رباط حرکت لولایی زانو را پایدار کرده و از حرکت بیش از حد آن به طرفین جلوگیری می‌کنند.
- رباط جانبی تیبیال (داخلی) یک رباط پهن و صاف بوده که در سطح داخلی مفصل دیده می‌شود. این رباط از یک طرف به اپیکندیل داخلی فمور و از طرف دیگر به کندیل داخلی تیبیا متصل می‌شود.
- رباط جانبی فیبولار (خارجی) نازک‌تر و گرد تر بوده و از یک طرف به اپیکندیل خارجی فمور و از طرف دیگر به فرورفتگی سطح خارجی سر فیبولا (نازک نی) متصل می‌شود.
- رباط‌های صلیبی: این دو رباط فمور و تیبیا را به یکدیگر متصل می‌کنند. این دو رباط از روی یکدیگر رد شده و به همین دلیل نام صلیبی به خود گرفته‌اند.
- رباط صلیبی قدامی به ناحیه‌ی اینترکندیلار تیبیا در محل اتصال منیسک داخلی متصل می‌شود. سپس از خلف مفصل به طرف بالا رفته و در شیار اینترکندیلار به استخوان فمور متصل می‌شود. این رباط از دررفتگی قدامی زانو جلوگیری می‌کند.
- رباط صلیبی خلفی به خلف ناحیه‌ی انترکندیلار تیبیا متصل شده و از قدام مفصل به طرف بالا رفته و به کندیل قدامی داخلی فمور متصل می‌شود. این رباط از دررفتگی خلفی زانو جلوگیری می‌کند.
تاندون‌های زانو
این طناب‌های محکم که شبیه به رباط هستند، وظیفه تأمین پایداری مفصل زانو را دارند. این ساختارها بافت نرمی هستند که به جای اتصال استخوان به استخوان، اتصال استخوان به عضله را فراهم می‌کنند. بزرگترین تاندون در زانو، تاندون پاتلار است که استخوان کشکک را دربرگرفته و به عضله چهارسر ران متصل می‌شود. این تاندون نقش مهمی در حرکت پا و نگهداری استحکام مفصل زانو دارد.
کپسول مفصلی زانو
کپسول مفصلی یک کیسه‌ی غشایی است که مفصل زانو را احاطه کرده و با مایعی به نام مایع سینوویال پر شده است. این مایع نقش تغذیه و روانکاری مفصل را بر عهده دارد.
غشای سینوویال و مایع سینوویال زانو
یک غشای نازک به نام غشای سینوویال مفصل زانو را در بر گرفته است. این غشا مایع سینوویال را تولید می‌کند. این مایع چسبناک باعث روانکاری فضای مفصلی شده و مواد مغذی را نیز در آن انتقال می‌دهد.
- زمانی که زانو در حال استراحت است مایع سینوویال در داخل غضروف‌ها نگه داشته می‌شود همانند آب در داخل اسفنج.
- زمانی که زانو خم شده یا بر روی آن وزن وارد می‌شود مایع سینوویال از غضروف‌ها خارج خواهد شد. بنابراین به منظور حفظ سلامت و روان بودن حرکات مفصل لازم است تا مفصل را حرکت دهید.
عضلات زانو
اگرچه عضلات چهارسر و همسترینگ به طور فنی جزئی از مفصل زانو نیستند، اما در واقع این عضلات وظیفه خم و راست کردن زانو را بر عهده دارند. عضله چهارسر شامل چهار عضله است که مفصل زانو را تمام کرده و آن را صاف می‌کنند. عضله همسترینگ نیز از سه عضله در پشت ران تشکیل شده است و مسئول خم کردن زانو است. همچنین، عضلات سرینی باسن نیز نقش مهمی در تنظیم وضعیت زانو دارند.
حرکات زانو
مفصل زانو توانایی انجام 4 حرکت زیر را دارد:
- اکستنشن یا صاف شدن: این حرکت توسط عضله‌ی چهارسر که تاندون آن به توبروزیته ی تیبیا متصل شده است انجام می‌شود.
- فلکشن یا خم شدن: این حرکت توسط عضلات همسترینگ، گراسیلیس، سارتوریوس و پوپلیتئوس انجام می‌شود.
- چرخش خارجی: این حرکت توسط بایسپس فموریس انجام می‌شود.
- چرخش داخلی: این حرکت توسط 5 عضله‌ی سمی ممبرانوس، سمی تندینوزوس، گراسیلیس، سارتوریوس و پوپلیتئوس انجام می‌شود.
عارضه‌های شایع زانو
درد زانو، کاهش دامنه‌ی حرکتی و مشکلات عملکردی می‌توانند دلایل زیادی داشته باشند. از جمله:
- آرتروز: آرتروز زمانی ایجاد می‌شود که غضروف مفصل زانو آسیب دیده و ملتهب شده باشد. آرتروز می‌تواند باعث تورم، درد و فعالیت دشوار شود.
- آسیب رباط‌ها: برخی از شایع‌ترین آسیب‌های ورزشی زانو، آسیب رباط‌ها هستند. شایع‌ترین رباط‌های آسیب دیده نیز رباط صلیبی قدامی و رباط جانبی داخلی هستند.
- پارگی منیسک: پارگی منیسک ممکن است در اثر ضربه و یا در اثر فرسایش طولانی مدت ایجاد شود. همه‌ی این پارگی‌ها باعث درد یا مشکلات عملکردی نخواهند شد.
- تاندونیت: التهاب تاندون‌های دربرگیرنده‌ی مفصل باعث عارضه‌ای شایع به نام تاندونیت خواهند شد. برخی از این تاندون‌ها در خطر بیشتری برای التهاب قرار دارند.
سؤالات متداول
شایع‌ترین آسیب مفصل زانو چیست؟
آسیب‌های رباط صلیبی قدامی (ACL) یکی از شایع‌ترین آسیب‌های وارد شده به زانو بوده که 40 درصد از کل آسیب‌های ورزشی را شامل می‌شوند. این آسیب‌ها ممکن است از یک پارگی خفیف تا کنده شدن کامل رباط متفاوت باشند.
5 آسیب شایع زانو چیست؟
- استئوآرتریت
- آرتریت روماتوئید
- نقرس
- نقرس کاذب
- آرتریت عفونی
بورسیت زانو چیست؟
بورسیت زانو به عبارتی به التهاب یک یا چند بورس (ساک‌هایی حاوی مایع مخصوص) در زانو اطلاق می‌شود. بورس‌ها مسئولیت کاهش اصطکاک و پخش کردن فشار در بین استخوان‌ها، تاندون‌ها، عضلات و پوست اطراف مفصل را برعهده دارند. در واقع، بورس‌ها همانند بادکنک‌های روانه گوشه‌های مفصل زانو قرار دارند و با عملکرد صحیح خود، اصطکاک و فشار را کاهش داده و باعث روانیت و عملکرد صحیح مفصل زانو می‌شوند. در صورت التهاب و التهاب بورس‌ها، علائمی مانند درد، تورم و محدودیت حرکت در زانو ظاهر می‌شود.
بدترین آسیب زانو چیست؟
به طور کوتاه می‌توان گفت که بدترین رباط پاره شده در زانو می‌تواند رباط صلیبی قدامی (ACL) باشد.
چه عارضه‌هایی ممکن است با بورسیت اشتباه گرفته شوند؟
بورسیت معمولاً با آرتروز اشتباه گرفته می‌شود چراکه علامت هر دو عارضه درد مفصلی است. آرتروز انواع مختلفی داشته که می‌توانند باعث التهاب مفصل شوند ازجمله واکنش‌های خودایمنی بدن در طی آرتریت روماتوئید و یا تخریب غضروف‌های مفصلی در آرتروز دژنراتیو.
